سنجش رفتاری، چرا و چگونه؟

هدف از سنجش رفتاری، بررسی عمومی و تخصصی رفتار انسان است. روانشناسان برای رسیدن به این منظور معمولاً از روش هایی مانند مشاهده مستقیم، مصاحبه، پرسشنامه ها، تست ها و آزمون های روانشناختی استفاده می کنند و پس از جمع آوری داده ها به تجزیه و تحلیل آن ها، و استخراج الگوهای تکرارشونده می پردازند.

این کار به تحلیل دقیق تر و بررسی تغییرات افراد در روند درمان کمک می کند. در واقع رفتارسنجی یکی از مهم ترین اقدامات در مسیر هدف گذاری و برنامه ریزی درمانی است. زیرا با مشاهده و ثبت رفتارهای مرضی، می توان به تشخیص اختلالات رفتاری و روانی کمک کرد و برنامه های درمانی مناسب تری را پیشنهاد داد.

مراحل سنجش رفتاری

سنجش رفتاری یک فرایند مستلزم تفسیر و بازنگری است. هر یک از مراحل این پروسه با استنداردهای تعیین شده از سوی سازمان های تحقیقاتی و انجمن های علمی انجام می گیرد و تلاش روانشناسان در راستای رفع خطاهای احتمالی است. در ادامه مرحله به مرحله این پروسه را شرح داده ایم.

تعریف مسئله مورد بررسی

در این مرحله، رفتارهایی که نیاز به بررسی دارند به دقت تعیین می شوند. این قدم شامل تعیین هدف های سنجش و تعیین متغیرهای رفتاری و روانی است. این کار به ما کمک می کند تا هدف مداخلات روان درمانی و روانکاوی را مشخص کنیم و روش های مناسبی برای سنجش رفتارها و مشکلات روانی ارائه دهیم.

روانشناس باید توانایی تعریف کردن مشکلات روانی و رفتارهای مرتبط با آنها را داشته باشد تا بتواند براساس آن مداخلات مناسبی را پیشنهاد دهد و پیشرفت ها را ارزیابی کند. از این رو این مرحله به شدت بر سنت علمی که روانشناس طرح مسئله خود را بر مبنای آن طرح می کند متکی است.

انتخاب روش سنجش رفتاری

در این مرحله، روش های مختلف سنجش مورد بررسی قرار می گیرند و بهترین روش برای بررسی و درمان مسئله مورد نظر انتخاب می شود. در اغلب مواقع روش سنجش بر مسئله مورد توجه متکی است.

 مشاهده مستقیم، مصاحبه، استفاده از پرسش نامه های رفتاری، یا ترکیبی از این روش ها از جمله پرکاربردترین روش های سنجش محسوب می شوند که بنابر ویژگی های فردی و محیطی، و هدف مراجعه کننده و تشخیص درمانگر انتخاب می گردند.

طراحی پروتکل تشخیص و درمان

 در این مرحله، پروتکل های مورد نیاز برای تشخیص و درمان طراحی می شوند. این کار ممکن است مستلزم پر کردن فرم های مشاهده و پرسش نامه ها باشد. پروتکل ها باید توانایی بررسی و ثبت عوامل نهفته و پیچیده روانی را داشته باشند و اطلاعات معتبر و قابل اعتمادی را ارائه کنند.

در طراحی پروتکل ها ابتدا باید یک پایه نظری قوی و واگرایی تجربی وجود داشته باشد که بر اساس آن ابزار سنجش طراحی می شود. همچنین در طراحی و استفاده از پروتکل های تشخیص و درمان، باید حفظ حریم خصوصی و رعایت اصول اخلاقیاتی مورد توجه قرار گیرد تا حقوق و حریم شخصیت فرد مورد حفظ قرار گیرد.

ناگفته نماند هر دو طرف باید تلاش کنند که اطلاعات معتبر و قابل اعتمادی از رفتار و وضعیت روانی افراد به دست آید. در این مرحله روانشناس باید بتواند به نحوی گفت و گو را مدیریت کند که مراجع بیشترین برون ریزی را داشته باشد و در عین حال دچار احساسات تلخ نشود.

تعمیق داده های رفتاری

 در این مرحله، داده های مورد نیاز برای ارزیابی رفتارها و مشکلات روانی به صورت حداکثری جمع آوری می شوند یعنی به نحوی که روانشناس به هسته رفتاری فرد دست پیدا کند.

تحلیل گفت و گو و مشاهدات در طول جلسات

هرچه مراحل سنجش رفتار پیش می رود، داده های جمع آوری شده در فرآیند مصاحبه و مشاهده نیاز به تحلیل و تفسیر بیشتری دارند. در این گام روانکاو به بررسی جزئیات ارائه شده از سوی مراجع و کشف الگوهای رفتاری پشت آنها می پردازد. در این مرحله توانمندی روانشناس به شکلی ویژه محک می خورد و او باید از دانش خود برای فهم وضعیت موجود استفاده کند.

جمع بندی روانسنجی

در این مرحله از سنجش رفتاری، روانشناس با نتایج تحلیل داده ها به شکلی قابل فهم شرایط را برای مراجع شرح می دهد. روانشناس در این مرحله باید بدون هیچ گونه قضاوت و اجبار، رفتارها و الگوهای رفتاری که مشاهده شده اند را برای فرد توضیح دهد و نظر او را در خصوص ادامه فرآیند درمان بپرسد.

ارائه پیشنهادات و مداخلات

بر اساس نتایج به دست آمده و سپس مشورت با مراجع، درمانگر پیشنهادات خود برای مداخلات و اقدامات ممکن برای بهبود وضعیت روانی فرد را ارائه می دهد. او همچنین به معرفی انواع روش های درمانی مختلف و تفاوت آنها می پردازد و سپس فرآیند درمان را آغاز می کند.

 همچنین در این مرحله، باید به خوبی توضیح داده شود که چرا پیشنهادات و مداخلاتی که ارائه شده اند می توانند موثر باشند و چگونه می توانند به بهبود روانی فرد کمک کنند. در واقع این مرحله بیشتر شبیه یک جلسه مذاکره است.

بازنگری در فرآیند درمان

در طول پروسه درمان ممکن است به بازنگری و بررسی مجدد فرآیند درمان نیاز باشد. از این طریق پیشرفت ها و تغییرات مشاهده شده مورد ارزیابی دقیق تری قرار می گیرد. همچنین با این کار می توانیم به دقت و صحت رفتارها و راستی آزمایی بهبود در وضعیت روانی افراد بپردازیم.

در نتیجه فرآیند بازنگری، اثربخشی مداخلات و تغییرات رفتاری و روانی پس از اجرای برنامه های مداخله مورد ارزیابی قرار می گیرد و در صورت لزوم تغییرات لازم انجام می شود. گاهی فرد زودتر از آنجه که برنامه ریزی شده به درمان پاسخ می دهد و گاه به ادامه فرآیند درمان نیاز است.

خرید کتاب روانشناسی بالینی مدرسان شریف

سنت های رفتاری در سنجش رفتاری

 به طور کلی سه مکتب اصلی یا پارادایم روانشناسی به سنجش رفتاری می پردازند که که هر یک از این مکاتب در ادامه به طور مختصر شرح داده شده اند:

مکتب رفتارگرایی

روان شناسی رفتاری یا رفتارگرایی به بررسی عواملی می پردازد که بر رفتارهای انسانی تأثیر می گذارند و از طریق روش های علمی تحلیل و تبیین این رفتارها است. این سنت بر اساس اصول علمی و روش های کمّی و کیفی، رفتارهای مختلف انسانی را بررسی می کند و از تکنیک های متنوعی از جمله مشاهده، آزمایش های رفتاری، و استفاده از ابزارهای سنجشی متنوع برای جمع آوری داده ها استفاده می کند تا بتواند رفتارها را به صورت علمی تحلیل و توجیه نماید.

در این پارادایم، تأکید اصلی بر تأثیر محیط و شرایط خارجی بر رفتار انسان است. این رویکرد به عنوان یک رویکرد اصلی در علم روانشناسی به شاخه های مختلفی تقسیم می شود اما به طور کلی همه شاخه های آن به بررسی اثرات عوامل خارجی محیطی، مانند پاداش ها و تنبیه ها، توجه می کند و نقش آنها را در شکل گیری و تغییر رفتار بررسی می کند.

روان شناسی رفتاری شناختی

در این سنت، تمرکز بر تأثیر فرآیندهای شناختی بر رفتار انسان است. این امر شامل بررسی عملکرد مغز و فرآیندهای ذهنی مانند حافظه، توجه و تفکر است. روان شناسان رفتاری شناختی به بررسی نقش عواطف، باورها و اندیشه ها در تغییر رفتار و پیشبرد رفتارهای مطلوب می پردازند. در این سنت تأکید بر این نکته است که ریشه همه رفتارها را می توان در عملکرد بخش های مختلف مغز مشاهده کرد.

روانشناسان شناختی برای سنجش های رفتاری از روش هایی مانند نقشه برداری مغز، اندازه گیری امواج مغزی و مانند آن استفاده می کنند. آنها همچنین با تاکید بر خاصیت نوروپلاستیسته مغز به دنبال بهبود سبک زندگی افراد و کاهش رفتارهای مرضی هستند. هدف روانشناسان شناختی در روانسنجی پرداختن به ریشه های تکاملی رفتار است.

سنجش رفتاری در سنت روانکاوی

سنت روانکاوی به دنبال بررسی و تحلیل عملکرد و رفتار فردی با توجه به مقوله ناخودآگاه است. در این فرآیند، روانکاو با دقت به رفتارهای فرد توجه می کند تا از طریق آنها به درک عمیق تری از احساسات، افکار و نیازهای نهانی فرد برسد. همچنین روانکاو برای سنجش رفتاری به منظور رسیدن به فهم بهتر از تعمیمات و مکانیسم های ذهنی فرد، و درنتیجه بهبود روابط اجتماعی و روانی فرد از روش هایی مانند تعبیر خواب و هیپنوتیزم استفاده می کند.

متغیرهایی موثر بر اعتبار مشاهدات در سنجش رفتاری

متغیرهایی که می توانند بر اعتبار مشاهدات در سنجش رفتاری تأثیر بگذارند عبارتند از:

راستی اطلاعات

این متغیر با صداقت و صحت اطلاعاتی که از افراد جمع آوری می شود مرتبط است. اگر افراد در شرح رفتارهای خود صادق نباشند یا واقعیت را تحریف کنند، اعتبار مشاهدات کاهش می یابد. به عنوان مثال، اگر فردی در مطالعه ای مربوط به رفتارهای اجتماعی، از فاش کردن اطلاعات خود ترس داشته باشد، ممکن است نکاتی را پنهان کند یا آنها را تغییر دهد که این موضوع می تواند به مانعی برای تحلیل دقیق و صحیح رفتارها تبدیل شود.

مهارت محقق

 تجربه و تخصص محقق در انجام فرآیند سنجش رفتاری می تواند بر اعتبار مشاهدات تأثیر داشته باشد. یک محقق با تجربه و متخصص در زمینه سنجش رفتاری ممکن است روش های مناسب تری برای جمع آوری و تحلیل داده ها اتخاذ کند تا کسی که تازه کار است. به عنوان مثال، یک محقق با تجربه حساسیت های تجربی و نظری بیشتری دارد و نسبت به تغییرات فرد آگاه تر است. از این رو در مراحل مختلف کار به خوبی پیشرفت مراجع را زیر نظر دارد.

متغیرهای موثر بر پایایی سنجش رفتاری

برای اطمینان از پایایی مشاهدات، متغیرهای مختلفی باید در نظر گرفته شوند که در ادامه شرح داده شده است:

تکرارپذیری

 این متغیر مربوط به قابلیت تکرار و تکرارپذیری مشاهدات و نتایج است. به عبارت دیگر، اگر مشاهده گر دیگری در شرایط مشابه به همان رفتار یا واکنش دست پیدا کند ه روانشناس قبلی دست پیدا کرده، این موضوع نشان دهنده پایایی مشاهدات است.

استانداردسازی

استفاده از ابزارها و روش های استاندارد برای جمع آوری و ارزیابی داده ها به پایایی مشاهدات کمک می کند. استانداردسازی ابزارها و روش ها باعث ایجاد شرایط یکسان برای مشاهده و اندازه گیری می شود و تضمین می کند که نتایج مشاهدات مقایسه پذیر باشند.

ثبات وضعیت

 شرایط مشاهده باید به صورت دقیق و کامل مشخص شده و ثبت شوند. این ام شامل جزئیاتی مانند محیط مشاهده، زمان، شرایط روانی و فیزیولوژیکی فرد مورد مشاهده، و دیگر موارد مرتبط است. ثبت دقیق این شرایط به پایایی مشاهدات کمک می کند و بهتر است از ابزارهایی مانند فرم های مشاهده و یادداشت برداری استفاده شود.

سخن پایانی

 سنجش رفتاری به ما این امکان را می دهد که با استفاده از روش ها، فرایندها، و تحلیل های مختلف، به بهترین درک ممکن از رفتارهای افراد دست پیدا کنیم. با بررسی و مشاهده رفتارها و واکنش های افراد، می توانیم الگوهای رفتاری را تشخیص دهیم و عوامل مؤثر در آنها را شناسایی کنیم و در نتیجه پروتکل درمان مناسب تری را طراحی کنیم.

در این مسیر برای اطمینان از صحت مشاهدات، می توان متغیرهای مختلفی را مورد بررسی قرار داد تا به نتایج دقیق تری برسیم. متغیرهایی مانند قابلیت تکرارپذیری مشاهدات، استفاده از روش ها و ابزارهای استاندارد، و مشخص بودن شرایط مشاهده، همگی می توانند به افزایش پایایی و اعتبار نتایج کمک کنند.