در فراسوی هوشیاری چیست؟

پدیده هوشیاری یکی از مفاهیم جذاب و شگفت انگیز روانشناختی است که نه تنها در این حوزه بلکه در سایر زمینه ها مانند ادبیات، علوم اعصاب، فلسفه، عرفان و جامعه شناسی نیز مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است.

هوشیاری فرآیندی متشکل از مجموعه ای حالات مغزی مانند توجه و تمرکز، درک عمیق از محیط و وضعیت های اطراف، و پاسخ های مناسب به وقایع و اطلاعات مختلف است. به طور کلی حالتی از روان است که در آن فرد نسبت به خود و محیط آگاهی نسبی دارد.

در واقع این مبحث زمینه تفکر بشر در مورد اندشیدن را فراهم کرده است. از این رو همواره در طور تاریخ توسط اندیشمندان مورد بررسی قرار گرفته است. در این مقاله به بررسی اجمالی این مفهوم و حالت های مختلف آن می پردازیم. با ادامه این مطلب همراه ما باشید.

حالت های هوشیاری

هوشیاری در واقع یک حالت ثابت از وضعیت شناختی نیست. بلکه بیشتر شبیه یک طیف عمل می کند که دربردارنده مجموعه ای از حالات ذهنی مختلف است که تمرکز و توجه فرد به محیط و شرایط را به دنبال دارد. در ادامه به بررسی حالت های مختلف این طیف می پردازیم:

تمرکز کامل: در تمرکز کامل فرد در یک کار یا فعالیت غرق است. به عنوان مثال زمانی که مشغول درس خواندن هستیم و از محیط اطراف خود غافل می شویم در این حالت قرار داریم. در وضعیت تمرکز کامل مغز ما درگیر تنها انجام یک کار است به نحوی که حتی ممکن است گذر زمان را متوجه نشویم.

توجه تقسیم شده: در این حالت تمرکز بر چندین کار یا فعالیت به طور همزمان است. مثلاً وقتی که همزمان پادکست گوش می دهیم و آشپزی می کنیم در این وضعیت قرار داریم. در اغلب اوقات ما این حالت از هوشیاری را تجربه می کنیم.

توجه انتخابی: زمانی که تمرکز به طور خاص به سمت یک امر خاص هدایت می شود، و پایدار است ما به توجه انتخابی رسیده ایم. مثلاً وقتی هنگام مدیتیشن تمرکز خود را روی شعله شمع قرار می دهیم و افکار مزاحم را از خود دور می کنیم خودمان انتخاب کرده ایم که بر یک موضوع خاص تمرکز کنیم حتی با اینکه تقریباً می دانیم در اطراف مان چه خبر است.

ناهوشیاری: زمانی که فرد از محیط اطراف یا درون خود ناآگاه است در این حالت قرار دارد. به عنوان مثال زمانی که از هوش می رویم یا خواب هستیم در این حالت قرار می گیریم. شناخته شده ترین حالت ناهوشیاری قرار گرفتن در وضعیت کما یا اغما است که فرد اگرچه علائم حیاتی دارد اما هیچ علامت هوشیارانه ای از خود نشان نمی دهد.

وضعیت نیمه هوشیار: در این حالت بخشی از مغز ما در حالت هوشیار و بخشی از آن در حالت ناهوشیار است. به عنوان مثال زمانی که مادر فرزند خود را در آغوش گرفته و به خواب رفته، کاملاً نسبت به صدای فرزند خود هوشیار است و با کوچک ترین حرکتی از جا می پرد.

روانشناسی عمومی مدرسان شریف

ریتم خواب

همانگونه که مورد اشاره قرار گرفت، زمانی که خواب هستیم در وضعیت ناهوشیار قرار داریم. ریتم های خواب افراد بر اساس ساعت بیولوژیکی و تأثیرات زیستی محیط اطراف آنها تنظیم می شوند. این ریتم ها، چرخه های تکرارشونده ای هستند که به طور طبیعی در بدن انسان وجود دارند و در تنظیم فعالیت های مختلف مغز و بدن نقش دارند.

این الگوها که به شدت تحت تاثیر هورمون ها از جمله کورتیزول و ملاتونین قرار دارند، شامل دوره های فعالیت و استراحت، کم و زیاد شدن دمای بدن، اسلیپ ترینینگ و سیکل های خواب و بیداری هستند. دنکته مهم این است که این الگوها به شدت  پایدار بوده و کیفیت عملکرد مغز انسان را تحت تأثیر خود قرار می دهند.

در طول خواب، فعالیت های عصبی و شناختی متفاوتی از جمله ثبت و ضبط های حافظه، پردازش اطلاعات، و ترمیم بافتهای بدنی اتفاق می افتد. بنابراین، خواب کافی، با کیفیت و عمیق به بهبود سلامت عمومی افراد کمک کند و نقش مهمی در توسعه عملکرد روانی و فیزیکی شان داشته باشد.

مراحل خواب

فرآیند گذر از هوشیاری به خواب به راحتی و در یک مرحله اتفاق نمی افتد. بلکه قبل از عمیق شدن خواب مغز ما در چند مرحله از حالت هوشیار خارج می شود. در مراحل اولیه خواب، فرد وارد فاز ناهوشیار می شود و فعالیت مغزی کاهش می یابد، اما هنوز می تواند به محیط پاسخ دهد.

پس از گذشت حداقل نیم ساعت خواب عمیق می شود. در این مرحله  فعالیت مغزی به شدت کاهش می یابد و در این فاز بدن در این مرحله به ترمیم و بازسازی روانی و فیزیکی می پردازد. در این مرحله بدن سنگین شده و نسبت به محرک های عادی محیط واکنشی ندارد.

در مرحله عمیق تر خواب که با نام رِم REM شناخته می شود، خواب به حدی عمیق می شود که در این مرحله رویاها شکل می گیرند. در این مرحله مغز به عمق ناهوشیار وارد می شود و به واکاوی آنچه که فرد در طول روز تجربه کرده و اندیشیده می پردازد و سپس با پردازش اطلاعات عملکرد مغز را تسهیل می کند.

هیپنوتیزم و عبور از هوشیاری توسط دیگری

هیپنوتیزم، یک فرآیند روان درمانی است که در آن فرد به وضعیت ذهنی خاصی می رسد که به واسطه راهنمایی یک روان درمانگر به بخشی از ناخودآگاه خود دست پیدا می کند. رسیدن به این بخش از ناخودآگاه در حالت هوشیاری جز در مواقعی خاص مانند لغزش های زبانی ممکن نیست.

در این وضعیت که فرد با استفاده از روشی خاص از سطح آگاهی دور می شود، به طور موثرتری با ذهن خود ارتباط برقرار کند. در این فرآیند، فرد به دستورات و پیشنهادهای مستقیم یا غیرمستقیمی که توسط هیپنوتراپیست ارائه می شود واکنش نشان می دهد.

این پدیده می تواند تأثیرات مختلفی بر هوشیاری و رفتار فرد داشته باشد؛ اما عموماً برای درمان ناهنجاری های روانشناختی به کار می رود و در مواردی از جمله درمان افسردگی، کنترل استرس، بهبود خواب، افزایش تمرکز و توجه، و حتی بهبود عملکرد در زمینه های مختلف مانند عملکرد ورزشی یا یادگیری مورد استفاده قرار می گیرد.

یک نکته مهم این است عملکرد هیپنوتیزم چندان مورد تأیید علم نیست و هنوز مورد بحث و بررسی قرار دارد. با این حال، اثرات مثبتی که هیپنوتیزم می تواند بر هوشیاری و رفتار فرد داشته باشد، آن را به عنوان یک ابزار مؤثر در مداخلات روان درمانی و بهبود کیفیت زندگی فرد معرفی کرده اند.

داروهای روانگردان

استفاده از داروهای روانگردان یکی از روش های مداخله در حالت های هوشیاری است. این داروها به دو دسته تقسیم می شوند: دسته اول که به عنوان محرک های سیستم عصبی مرکزی شناخته می شوند و در افرادی که به اختلالات تمرکز، مانند بیش فعالی مبتلا هستند استفاده می شوند. داروهای دسته اول می توانند توجه و تمرکز را بهبود بخشیده و هوشیاری را افزایش دهند.

دسته دوم داروهایی هستند که بیشتر در درمان اختلالات خلقی و اضطراب مورد استفاده قرار می گیرند. این داروها ممکن است بهبود تمرکز و هوشیاری فرد را نیز به همراه داشته باشند؛ اما عموماً برای درمان مشکلات جدی روانی مورد استفاده قرار می گیرند.

مراقبه و کنترل هوشیاری

مراقبه، یکی از روش های مورد استفاده در بهبود تمرکز ذهنی است که از گذشته توسط فرهنگ ها و دین های مختلف به عنوان یک عمل روحانی معرفی شده است. این روش شامل تمرکز بر یک جسم خاص یا تمرکز بر حالت ویژه مانند دم و بازدم است.

در حین مراقبه، فرد تلاش می کند تا ذهن خود را از افکار پرت و بی اهمیت پاکسازی کرده و به تمرکز خود روی لحظه حاضر بپردازد. این فعالیت می تواند باعث آرامش و تسکین درونی شود و فرد را به حالتی از آگاهی و هوشیاری عمیقتر برساند.

مطالعات مختلف نشان داده است که مراقبه می تواند بهبود قابل توجهی در عملکرد شناختی افراد، مانند کاهش استرس، بهبود حافظه، و افزایش قدرت تصمیم گیری داشته باشد. این روش، همچنین به بهبود کیفیت خواب، کاهش افسردپی، و افزایش آرامش درونی کمک می کند.

نقش محیط در هوشیاری

محیط اطراف ما به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر هوشیاری و عملکرد شناختی ما تأثیر می گذارد. عواملی مانند تحریک های حسی (احساس درد و سوزش)، مانند نور (نور خورشید یا تاریک کردن برای خواب ش)، صدا (استفاده از وایت نویزها) و بو (با استفاده از آروماتراپی)، می توانند به طور مستقیم بر سطوح هوشیاری ما تأثیر بگذارند.

از سوی دیگر محیط مادی فراتر مانند شرایط اجتماعی، فرهنگی، و رفتاری بر حالت های مختلف هوشیاری اثرگذار هستند. به عنوان مثال، یک محیط پراز رقابت و استرس ممکن است باعث کاهش توجه و تمرکز شود، در حالی که یک محیط حمایت آمیز و دوستانه می تواند هوشیاری و عملکرد شناختی را تقویت کند.

استفاده از محرک ها در تنظیم هوشیاری

 مواد محرک مجموعه ای از مواد شیمیایی هستند که پایانه های عصبی را تحت تأثیر قرار می دهند. به عنوان مثال کافئین که در قهوه، چای، شکلات و برخی نوشیدنی های انرژی زا یافت می شود نقش مهمی در حالات هوشیاری ما دارد. مصرف کافئین به عنوان یک محرک موقت، می تواند در ابتدای روز توجه را افزایش دهد، اما استفاده بیش از حد آن ممکن است باعث بروز تپس قلب، اضطراب و اختلال در خواب شود.

موادی شامل متامفتامین (مانند اَدرالین) و متیل فنیدات (مانند ریتالین) محرک هایی هستند که برای درمان اختلال کمبود توجه و بیش فعالی استفاده می شوند و می توانند توجه و تمرکز را بهبود بخشیده و هوشیاری را افزایش دهند، اما مصرف بیش از حد و بدون نظارت پزشک می تواند به مشکلات سلامتی و اعتیاد منجر شود.

از طرف دیگر مخدرهایی مانند کوکائین و متیلن دی اکسی مت آمفتامین (یا اکستازی)  که گاهی برای کنترل حالت های هوشیاری استفاده می شوند می توانند به بروز عوارض جانبی شدیدی مانند اختلالات قلبی، عصبی و روانی، و اعتیاد منجر شوند و تأثیرات جانبی و مشکلات جدی را به همراه داشته باشد.

جمع بندی

پدیده هوشیاری، یکی از ناشناخته ترین حوزه های مربوط به عملکرد مغز است که به طور گسترده در علم روانشناسی مورد توجه قرار گرفته است. این حالت به مجموعه ای از وضعیت های ذهنی اشاره دارد که شامل تمرکز، توجه، حافظه، و دیگر فرآیندهای شناختی است.

به طور کلی آگاهی انسان نسبت به خود و محیط پیرامون در طول روز دچار نوساناتی می شود. از این رو افراد ممکن است طیف وسیعی از سطوح هوشیاری و ناهوشیاری را تجربه کنند. در طول دوره های خواب یا هیپنوتیزم و مراقبه، افراد به عمق ناهوشیاری وارد می شوند که با کاهش فعالیت ذهنی و کند شدن عملکرد شناختی همراه است.

نکته مهم این است قلمرو علم هنوز به درک کامل تمام جنبه های این حوزه دست نیافته است. در نتیجه، مطالعات تجربی تکمیلی نقش مهمی در شناخت بیشتر این عرصه دارند. همچنین لازم است از سایر حوزه های علمی مانند پزشکی و علوم اعصاب نیز برای تکمیل یافته ها استفاده شود.