نگاهی به هزارتوی حافظه

بدون حافظه، ما هیچ فرقی با گیاهان نداریم. در واقع چیزی که مقوم ذات انسان است، زبان است و زبان نیز به واسطه توانایی او در به خاطر سپردن کلمات شکل می گیرد. در واقع حافظه توانایی مغز مان در فرآیند ذخیره و بازیابی اطلاعات است و بدون این روند ما عملاً قادر به انجام هیچ کاری نیستیم.

به همین دلیل توانایی به خاطرسپاری داده ها مهم ترین کارکرد مغز ما محسوب می شود که در طول میلیون ها سال تکامل یافته است. در واقع هرچه این توانایی ما در بخش های مختلف بهتر عمل می کند ما در زمینه های مختلف زندگی کارآمدتر ظاهر می شویم.

 اگر شما نیز به آشنایی با جزئیات این توانایی، انواع و مکانیزم عمل آن علاقمند هستید با ادامه این مطلب همراه ما باشید. در ادامه این مقاله همچنین دلایل نقص در حافظه و راهکارهای بهبود آن را نیز شرح می دهیم. با ادامه این مطلب همراه ما باشید.

حافظه چیست و چطور شکل می گیرد؟

مکانیزم به خاطرسپاری در انسان یکی از پیچیده ترین و جذاب ترین عناصر علوم شناختی و عصبی است. همانگونه که مورد اشاره قرار گرفت به پروسه به خاطر سپاری اطلاعات و بازیابی آن حافظه می گویند. این کار توسط چند بخش مختلف مغز و البته تمامی حواس ما انجام می گیرد.

حافظه انسان به سه دسته اصلی تقسیم می شود که در بین اغلب مردم با عناوین حافظه حسی، حافظه کوتاه مدت، و حافظه بلندمدت شناخته می شود. این سه بخش با هم در ارتباط هستند و به نوعی مکمل یکدیگر محسوب می شوند. به این صورت که ابتدا، اطلاعات توسط حافظه حسی از محیط اطراف جمع آوری می شوند، سپس با گذر از مدخل توجه به حافظه کوتاه مدت منتقل می شوند.

در محرحله بعد اطلاعاتی که برای مغز جالب توجه، متفاوت یا ضروری شناخته می شود برای پردازش به سطح عمیق تر، یعنی حافظه بلند مدت ارسال می گردد. اگر وقایع، داده ها و اطلاعات بیشتر تکرار شوند یا با اطلاعات قبلی که از گذشته در مغز ثبت شده ارتباط داشته باشند، احتمالاً به حافظه بلندمدت منتقل می شوند و در مواقع مورد نیاز مورد بازیابی قرار می گیرند.

 ناگفته نماند که این اطلاعات همواره مورد دستکاری نظام شناختی انسان قرار می گیرند و اطلاعات حافظه ما ناب و بدون تغییر نیستند. در واقع هرکس از منظر احساساتی که در آن لحظه خاص تجربه کرده یا هنگام بازیابی مجدد تجربه می کند این قوه خود را مورد دخل و تصرف قرار می دهد. به همی دلیل اطلاعات حافظه هرگز به صورت صد در صد با همان چیزی که به ذهن سپرده شده یکی نیستند.

البته تقسیم بندی دیگری نیز برای جداسازی انواع حافظه موجود است. مثلاً عده ای حافظه را به دو دسته خودآگاه و ناخودآگاه تقسیم بندی می کنند و عده ای از حافظه با عناوینی همچون حافظه شنوایی، حافظه حسی یا حافظه تصویری نام می برند. اما مشهورترین تقسیم بندی از این مکانیزم به این صورت است که آن را به به دو دسته حرکتی یا تجربی و ضمنی تقسیم می کنند.

حافظه حرکتی شامل اطلاعاتی است که به طور آگاهانه و با اراده توسط خود فرد ثبت و بازیابی می شوند، مانند حوادث زندگی و اطلاعات دانشی که فرد آنها را آگاهانه به ذهن می سپارد. حافظه ضمنی نیز به این صورت عمل می کند که اطلاعات را به صورت غیرآگاهانه و بدون اراده ثبت و بازیابی می کند و شامل حرکات ناخودآگاه بدنی و فرآیندهای انعکاسی است.

چه عواملی حافظه را تحت تاثیر قرار می دهد؟

حتما شما هم شنیده اید که برخی افراد توانایی مغزی قوی تری دارند یا حتی در گوشه و کنار تکرار می شود که می توان با روش هایی این توانایی را تقویت کرد و تمرین داد. چیزی که تاکنون به صورت تجربی ثابت شده این است که حافظه ما از گزند تغییر و تحول مصون نبوده و به شدت تحت تاثیر عوامل داخلی و خارجی قرار دارد.

عواملی از جمله عوامل توانمندی فیزیولوژیکی، مساعد بودن فرآیندهای محیطی، و حالت های روانشناختی نقش مهمی در این مکانیزم ایفا می کنند. به عنوان مثال، عواملی مانند بیماری، فشار روانی، دستکاری ذهنی اطرافیان، محیط نامساعد ایدئولوژیک، استرس، خواب ناکافی، و ... می توانند به طور مستقیم بر عملکرد مغز تأثیر بگذارند.

اجزای حافظه

  حافظه متکی بر عملکرد چند ناحیه خاص از مغز است. مهم ترین بخش هیپوکامپوس است که در حافظه حسی و ثبت تجربیات جدید نقش دارد. این بخش که در قسمت میانی مغز قرار دارد در فرآیند یادگیری و به یادآوری اطلاعات نقش کلیدی ایفا می کند و طی فرآیند تکامل بیشترین فرگشت را داشته است.

قشر مغزی یا ناحیه خاکستری رویی مغز نیز یکی از ساختارهای اساسی حافظه است که در واقع نقش برنامه ریز را ایفا می کند. قشر مغزی اطلاعات را پردازش کرده و به دستگاه عصبی ارسال می کند. در واقع اگر مغز را یک سیستم کامپیوتری در نظر بگیریم این بخش از مغز مثل سیستم عامل است و واسط عملکرد سایر بخش های مغز محسوب می شود.

آمیگدالا، که بخشی از سیستم لیمبیک است و در قسمت جلویی مغز قرار دارد، در کنترل احساسات و ثبت وقایع بسیار مهم است. ای ناحیه به طور خاص در ثبت وقایع فرهنگی و اجتماعی و انواع حافظه های احساسی موثر است. ناگفته نماند که نقش این بخش در ثبت تروما، استرس و وقایع تلخ به شدت پررنگ است.

 مخچه نیز بخشی دیگر از سیستم عصبی مرکزی است که در کنترل حرکات پیچیده و عملکردهای حیاتی مانند تنفس و ضربان قلب نقش دارد، اما نقش مخچه در مکانیزم به خاطرسپاری اطلاعات نیز مهم است؛ زیرا ارتباطات مخچه با بخش های دیگر مغز به پردازش اطلاعات و ایجاد خاطرات کمک می کند.

روانشناسی عمومی مدرسان شریف

پل های حافظه

  اگر مغز انسان را یک دریاچه عمیق در نظر بگیریم، این قوه ذهن مانند پلی بین بخش های مختلف عمل می کند. این فرآیند کمک می کند که اطلاعاتی که ارزش آنها به اندازه کافی بالا باشد، به حافظه بلند مدت منتقل می شوند. این عملکرد موجب پیشرفت و توسعه انسان می شود؛ زیرا هر بخش از بدن به مدد اطلاعاتی که از گذشته در اختیار دارد عمل می کند.

به عنوان مثال حافظه کوتاه مدت، اطلاعات را برای مدت زمان کوتاهی ذخیره می کند و در این مرحله می تواند اطلاعاتی که برای کارهای فوری و موقتی مورد نیاز هستند را نگه دارد. زمانی را در نظر بگیرید که همزمان یک شماره تلفن را با خود تکرار می کنید و در گوشی همراه خود ثبت می کنید. در همین مدت زمان کم، به مدد حافظه کوتاه مدت اعداد را به خاطر می سپارید و منتقل می کنید.

در واقع با پل هایی که توسط حافظه بین بخش های مختلف مغز زده می شود اطلاعات مهم و ارزشمند به لایه های عمیق تری از مغز منتقل می شوند که در آنجا برای مدت زمان طولانی تر نگهداری می شوند و به صورت دائمی در ذهن قرار می گیرند. این مراحل در فرایند یادگیری، به یادآوری و حل مسائل نقش مهمی دارند و نحوه انتقال اطلاعات از یک مرحله به مرحله بعدی، از عوامل مهم در بهبود عملکرد فرد است.

فراموشی چیست و چرا اتفاق می افتد؟

در هر ثانیه هزاران اطلاعات از دریچه مغز ما گذر می کند و برای نگهداری این سطح از اطلاعات مغز ما باید ظرفیتی چند هزار برابری داشته باشد. پس حالا که متوجه شدیم ظرفیت مغز ما اندک است نیاز به محک و گیت عبور خاصی داریم که تنها اطلاعات خاصی را برای به یاد سپاری نگه دارد. اینجا اهمیت فراموشی بررای همگان روشن می شود.

همانند حافظه، فراموشی نیز می تواند به انواع مختلفی تقسیم شود. فراموشی موقتی یکی از اشکال رایج در نقص حافظه است که معمولاً در مدت زمان کوتاهی رخ می دهد و فرد پس از مدتی آنچه را که فراموش کرده به یاد می آورد.

شکل دیگر این پدیده با نام فراموشی جزئی شناخته می شود که بر اساس آن فقط بخشی از یک واقعه یا مطلب از دست می رود. در این حالت فرد ممکن است یک واقعه را به یاد بیاورد اما در خصوص اجزای آن واقعه دچار شک شود. اغلب اطلاعاتی که در مغز ما ثبت می شود دچار این مشکل هستند.

شکل سوم فراموشی با نام فراموشی کلی معرفی می شود که شامل از دست دادن اطلاعات مهم و تاثیرگذار است. در این حالت فرد به کلی یک واقعه، ماجرا، داستان یا هر چیز دیگری را از یاد می برد. به همین علت است که گاهی دچار شوک می شویم چطور درس هایی را که در زمان مدرسه به خوبی از بر بودیم در طی زمان از یاد برده ایم.

علل نقص حافظه

فراموشی علل متنوعی دارد که شامل عوامل مربوط به فرآیند یادگیری مانند نقص در توجه و تمرکز، نحوه ذخیره سازی نامناسب، و عوامل مرتبط با حفظ و استرداد اطلاعات مانند عدم تمرین مجدد و شناخت نادرست اطلاعات است.

 از سوی دیگر گاهی شوک های روانشناختی یا ضربه به مغز باعث ایجاد این مشکل می شود. عوامل شخصیتی و فیزیولوژیکی نیز می توانند علت فراموشی باشند، به عنوان مثال مواردی مانند بیماری های مغزی، کمبود خواب، و استرس نیز نقش مهمی در افزایش فراموشی دارند.

عده ای معتقدند که عملکرد مغز ما در حفاظت و بازیابی داده ها به شدت در معرض فرسودگی قرار دارد و هرچه فرسودگی ها بیشتر شود فراموشی نیز افزایش می یابد. در این حالت نقص حافظه ناشی از استفاده مکرر از اطلاعات و پردازش های ذهنی است که با گذشت زمان، اطلاعاتی که کمتر استفاده می شوند فراموش می شوند.

بهبود حافظه و راهکارهای آن

حافظه مانند سایر مکانیزم های مغزی ما قابلیت بهبود و ترمیم دارد. هرچند گاهی اتفاقات مانند آسیب های فیزولوژیکی عملاً عملکرد این بخش را دچار مشکل می کند. با این حال راهکارهایی وجود دارد که با استفاده از آنها می توانید مکانیزم حافظه خود را بهبود ببخشید.

حل معما و تمرین

با تمرین دادن مغز از طریق حل معما و پازل، حل مسائل پیچیده مانند معادلات ریاضی یا مسائل منطقی، حل جدول و هرچیزی که چالش های موقتی برای مغز ایجاد کند می توانید آن را بهبود ببخشید. بازی های ذهنی، انجام تکنیک هایی مانند استفاده از فلش کارت و جعبه لایتنر و مواردی مانند آن نیز نقش مهمی در تقویت حافظه دارد.

تغذیه و مکمل ها

تغذیه مناسب و متوازن نیز اهمیت ویژه ای در بهبود مکانیزم به خاطر سپاری دارد. مصرف مواد غذایی غنی از ویتامین ها، اومگا 3، پروبیوتیک ها، پروتئین و مواد مغذی، و حذف و کاهش مصرف مواد مضر مانند قند و چربی های اشباع از جمله عواملی است که به حفظ سلامتی مغز و بهبود عملکرد حافظه کمک می کند.

استراحت و خواب کافی

خواب کافی و استراحت در عملکرد حافظه نقشی بی بدیل دارد. در واقع دانش آموزان و دانشجویان باید بدانند که به دلیل اهمیت استراحت، ساعت ها مطالعه بدون خواب کافی هیچ فایده ای ندارد. خواب در فرآیند حافظه مانند یک کاتالیزور عمل می کند و بخش های مختلف مغز را در هماهنگی با هم قرار می دهد.

ورزش و تحرک بدنی

علاوه بر فعالیت های ذهنی، ورزش و تحرک بدنی نیز تأثیر مهمی در بهبود حافظه دارد. ورزش هایی مانند پیاده روی، دوچرخه سواری، و تمرینات هوازی باعث افزایش جریان خون به مغز می شوند که منجر به بهبود عملکرد این بخش می شود. همچنین، یوگا و مدیتیشن نیز به تمرکز و آرامش ذهن کمک می کنند.

کلام آخر

حافظه توانایی مغز برای ذخیره و بازیابی اطلاعات است که برای عملکرد ما به عنوان یک انسان بسیار مهم است. در واقع این توانمندی ما طی میلیون ها سال تکامل یافته است و یک مکانیزم پیچیده دارد. در معروف ترین تقسیم بندی حافظه انسان به سه دسته حافظه حسی، حافظه کوتاه مدت و حافظه بلند مدت تقسیم می شود که به هم پیوسته و مکمل هستند.

در این میان عوامل داخلی و خارجی، از جمله عوامل فیزیولوژیکی و روانشناختی بر حافظه تأثیر می گذارند. عواملی مانند بیماری، استرس و خواب نیز بر عملکرد قوه اثرگذارند؛ زیرا مغز در هر ثانیه مقدار زیادی از اطلاعات را پردازش می کند و به اولویت بندی اطلاعات خاص نیاز دارد.

ما همواره با نقص در حافظه یا فراموشی مواجه هستیم که به علل گوناگون از جمله مشکل در توجه و تمرکز، الگوهای ذخیره سازی نامناسب و عدم آموزش مجدد و شناخت اناکافی اتفاق می افتد. شوک های روانی و آسیب های جسمی نیز می توانند باعث فراموشی شوند. با این حال انجام تکنیک های ساده ای مانند حل معما، تمرین، تغذیه مناسب، استفاده از مکمل ها، استراحت و خواب کافی باعث بهبود عملکرد حافظه می گردند. برای دسترسی به منابع بیشتر از این مبحث می توانید از کتاب های روانشناسی عمومی در سایت کتاب نوین استفاده کنید.