شرحی بر ماهیت روانشناسی

در خصوص ماهیت روانشناسی باید بیان کرد این این رشته یکی از شاخه های علوم انسانی مدرن است که امروزه به طور گسترده مورد پذیرش مردم و دانشمندان قرار گرفته است. به دلایل نقشی که این علم در پیشرفت جوامع و بهبود زندگی انسان ها ایفا کرده روز به روز اهمیت بیشتری پیدا می کند و شاخه های آن به گذر از مرزهای میان رشته ای گسترده تر می شود. زیرا از یک سو هم جنبه تجربی دارد و هم ریشه های آن در علوم انتزاعی و فلسفه قرار دارد.

به طور کلی اهمیت کار روانشناسان به این امر باز می گردد که این حوزه به بررسی و تحلیل رفتارهای انسان، کنش و واکنش، اختلالات رفتاری، تجربیات و فرآیندهای ذهنی او می پردازد و علی رغم تاریخچه اندکی که نسبت به سایر رشته علمی دارد، به مطالب ژرفی می پردازد که با استفاده از رویکردها و روش های متنوع، بیانگر پیچیدگی ها، زوایای مختلف و رازهای پنهانی ذهن انسان است. اگر برای شما نیز این سوال مطرح است که ماهیت این رشته در حقیقت چیست، با ادامه این مطلب همراه ما باشید.

روانشناسی و توضیح چرایی رفتار انسان

برای ورود به مبحث بررسی ابعاد و ماهیت روانشناسی ابتدا بهتر است مرزهای آن را به تعین دربیاوریم. به طور کلی روانشناسی به عنوان علمی تجربی که هم در شاخه های مدیکال و درمان دارویی و فیزیکی پیگیری می شود، و هم به عنوان بخشی از علوم انسانی به مطالعه رفتار و عملکردهای ارادی و غیر ارادی انسان می پردازد، ماهیتی بین رشته ای و سراسربین دارد.

این علم از شیوه هایی نظیر مشاهده، آزمایش، مصاحبه و تجزیه و تحلیل یافته ها برای فهم پدیده های روانشناختی استفاده می کند تا به درک عمیق تری از رفتار و ذهن انسان بپردازد و در کنار آن طیف گسترده ای از روش های درمانی از روانکاوری گرفته تا نوروفیدبک و طرحواره درمانی را به کار می پیرد. از سوی دیگر این حوزه در گرایش های اگزیستانسیال نگاهی عمیقاً فلسفی به انسان و آن را در ابعاد معناگرایانه مورد مطالعه قرار می دهد.

آنچه که ماهیت سیال روانشناسی را مشخص می کند، هدف غایی آن مبنی بر تلاش برای بهبود زیست انسان و کاهش چالش های روانی اوست. اگرچه بسیاری معتقدند که وظیفه روانشناسی مطالعه رفتارهای مرضی است، اما با آشنایی بیشتر با این رشته متوجه می شویم که همه ما به دلایلی به این علم نیازمند هستیم که گاهی بسیار ساده تر از مواجهه با یک مشکل بحرانی مرتبط با حوزه روان است.

به عنوان مثال در روانشناسی رشد مطالب مورد توجه قرار می گیرند که هر انسانی در دوره های مختلف زندگی خود با آن مواجه است و در روانشناسی اجتماعی ترجیحات ارتباطی انسان مورد بررسی قرار می گیرد. گاهی نیز تنها برای توسعه فردی و بهبود عملگرایی خود از این رشته استفاده می کنیم.

ماهیت تاریخمند روانشناسی

تاریخچه روانشناسی از جهت اهمیت قائل شدن برای رفتارهای خودآگاه و ناخودآگاه انسان به دوران باستان بازمی گردد. به نحوی که در آثار فیلسوفان اولیه تاریخ همچون سقراط، افلاطون و ارسطو می توان مطالبی را یافت که به نحوی مشابه نظریه های روانشناسی امروزی است. از سوی دیگر از همان لحظه ای که انسان در خود و افکارش تعمق کرده، پای روانشناسی نیز به میان آمده است.

در دوره قرون وسطی، هسته های اولیه علم روانشناسی همچون رفتار انسان، اراده و اختیار تحت تاثیر مفاهیم دینی قرار گرفتند. با این حال به عنوان یک علم مستقل، روانشناسی در قرن نوزدهم در اروپا شکل گرفت. در ابتدا تمرکز این رشته بر ساختار و فرآیندهای ذهنی بود که توسط ویلهلم وونت آلمانی مطرح شد. وونت اولین کسی بود که با استفاده از روش های علمی به بررسی رفتار و فرآیندهای ذهنی انسان پرداخت و از روش های تجربی استفاده کرد.

سپس افرادی مانند ویلیام جیمز و فروید مباحث جدیدتری همچون روانکاوی و آزمایش تجربی را وارد ماهیت روانشناسی کردند. تا جایی که انسان دیگر مانند گذشته دارای اختیار تام و کمال تصور نمی شد و بخش ناخودآگاه انسان و قدرتی که بر رفتار فرد وارد می کند به شدت مورد توجه گرفت.

امروزه به مدد فعالیت های دانشمندانی از سراسر جهان این رشته شاخه های متعددی دارد که هر کدام گره هایی را از بخشی از وجود انسان گشوده اند. از سوی دیگر محققان به دنبال کشف زوایای جدیدی از روان انسان هستند که تاکنون ناشناخته مانده است و البته که رویکردهای ضد نقیضی هم مطرح گشته اند که گاهی نمی توان از میان آنها یک رویکرد خاص را انتخاب کرد.

خرید کتاب روانشناسی عمومی کارشناسی ارشد مدرسان شریف

نقش ماهوی روانشناسی در انتخاب رویکرد

رویکردهای مختلفی در زمینه روانشناسی وجود دارند که هرکدام به شیوه های مختلفی به مطالعه و تفسیر رفتار و فرآیندهای ذهنی انسان می پردازند. در واقع هر نگاهی که به ما هو موجود انسان داشته باشیم منجر می شود یک رویکرد خاص را انتخاب کنیم. برخی از این رویکردها بین رشته ای هستند و از روش های تحقیق جامعه شناختی، فلسلفی و حتی بیولوژیک برای مطالعه انسان استفاده می کنند و هر کدام از آنها نیز استانداردها و هستی شناسی و معرفت شناسی خاص خود را دارند. در ادامه به معرفی برخی از این رویکردها پرداخته ایم.

رویکرد ساخت گرایی

این رویکرد اصلی ویلهلم وونت بود که معتقد بود می توان رفتار و فرآیندهای ذهنی انسان را با تجزیه و تحلیل اجزای مختلف آنها درک کرد. به عبارتی انسان یک ساختار کلی است که همه اجزای جسم و روان او با هم در همکاری هستند تا تداوم این کلیت یکپارچه را حفظ کنند و ماهیت روانشناسی این است که این ساختار را بررسی کند.

بنابراین نمی توان روان انسان را بدون در نظر گرفتن کلیت تجربه های زیستی انسان، جبر جغرافیایی و بیولوژی او بررسی کرد. از سوی دیگر در این رویکرد روان انسان نیز به خودی خود یک ساختار یا سیستم پیچیده است که ابعاد آن با هم در یک ارتباط تنگاتنگ قرار دارند.

رویکرد کارکرد گرایی یا کنش گرایی

این رویکرد که توسط ویلیام جیمز معرفی شد قائل به اهمیت بررسی نقش و ارزش عملکردی اجزای فرآیندهای ذهنی است. در واقع مطالعه عملکردی فرآیندهای ذهنی به درک بهتر از رفتار انسان کمک می کند. از این رو با نتایج و دستاوردهای هر رفتار می توان آن را پیش بینی کرد. انسان رفتاری را از خود به نمایش می گذارد که برای او سود و دستاورد داشته باشد.

رویکرد رفتارگرایی

رفتارگرایی یکی از مشهورترین رویکردهای روانشناختی است که توضیح کاملتری از ماهیت روانشناسی ارائه می دهد. این رویکرد به واسطه آزمایش های تکرار شونده اش مورد توجه قرار گرفته است. این رویکرد توسط جان بی. واتسون و بعدها توسط ب. اف. اسکینر توسعه یافت. رفتارگرایان به بررسی رفتار قابل مشاهده انسان و عواملی مانند تقویت ها و تنبیه ها که رفتار را شکل می دهند، تأکید دارند. اگرچه نقدهای بسیاری به مکانیکی بودن این رویکرد وارد شده است با این حال همچنان یکی از علمی ترین حوزه های روانشناسی محسوب می شود.

رویکرد روانکاوی یا روان پویشی

اغلب افراد روانشناسی را به واسطه این رویکرد می شناسند. زیرا علی رغم گذشت دو دهه همچنان جذابیت و افسون خود را حفظ کرده است. زیگموند فروید بنیاگذار این رویکرد انقلابی را با طرح مفهوم ناخودآگاه در پارادایم علوم انسانی ایجاد کرد. زیرا تا پیش از این تصور می شد که انسان مسئول صد در صد اعمال خود است.

این رویکرد بر این نکته تاکید دارد که اغلب رفتارهای ما غیر ارادی هستند و تحت تاثیرر دوره های از زندگی قرار دارند که انسان از خود اختیاری نداشته است. به عنوان مثال در این رویکرد مهم ترین دوران زندگی هر انسان دوران جنینی و نوزادی است که رفتارهای سالهای آتی زندگی او را تحت تاثیر خود قرار می دهد.

رویکرد پدیدارشناختی

رویکرد پدیدارشناختی یا فنومنولوژی بر اهمیت تفاسیر ذهنی و خلق معنا در اعمال انسان تاکید دارد. این رویکرد کمابیش فلسفی تجربیات ذهنی فرد و تفسیرات شخصی او از واقعیت را در مرکز توجه خود قرار می دهد و تجربیات فردی در درک و تفسیر رفتار و فرآیندهای ذهنی انسان را بسیار مهم می داند. در این رویکرد می توان گفت که ماهیت روانشناسی ایجاب می کند که به موضوعاتی همچون توجه، حافظه، فهم، و تفکر توجه داشته باشد.

روش های تحقیق در روانشناسی

در واقع شاخه های مختلف این رشته بر مبنای روش تحقیق از همه تفکیک می یابند. به طور کلی در این رشته برای مطالعه و تحلیل رفتارها و فرآیندهای روانی انسان، روش های مختلفی مانند مطالعه تجربی (روش غالب در رویکرد ساخت گرایی)، مشاهده (روش غالب در رویکرد انسان گرایان)، مصاحبه (روش غالب در روانکاوی) و آزمایشگاهی (روش غالب در رفتارگرایی) مورد استفاده قرار می گیرند.

روانشناسی به عنوان یک علم گسترده  خود به زیر شاخه های مختلفی تقسیم می شود که برخی از آنها کاملاً شناخته شده هستند و برخی اخیرا به عموم مردم معرفی شده اند. از جمله شاخه های مختلف این رشته می توان به علوم شناختی، نوروپلاستیسیته، روانشناسی بالینی، روانشناسی تربیتی، روانشناسی رشد، روانشناسی صنعتی و سازمانی، روانشناسی اجتماعی، و ... اشاره کرد. هر کدام از این حوزه ها روش تحقیق خاص خود را دارند و به شکلی سیستماتیک موضوعات را مورد بررسی قرار می دهند.

سخن پایانی

در خصوص ماهیت روانشناسی به جرأت می توان اعلام کرد که این حوزه یکی از مهم ترین شاخه های علوم انسانی است که زندگی بشر را به طور گسترده تحت تاثیر خود قرار داده است. این رشته گام بلندی در جهت درک و توسعه فردی و اجتماعی انسان ها برداشته است. از همین رو در این مقاله بررسی ماهیت این رشته پرداختیم و تلاش شد مرزهای فلسفی و تجربی آن را برای خوانندگان ترسیم کنیم.

به طور کلی می توان گفت کاربرد رویکردها و روش های مختلف این علم به ما کمک می کند تا بهترین راه حل ها را برای بهبود زندگی انسان، معنابخشی به زندگی، رفع مشکلات روانشناختی و اجتماعی پیدا کنیم و در راه یک زندگی بهتر و سالم تر قدم بگذاریم.